فک خزری، زیبای خجالتیِ در حال انقراض - مجله فازنما

به گزارش خراسان، از آلودگی آب دریا گرفته تا حفاظت از گونه های در حال انقراض کمتر شناخته شده که شاید حتی نام شان را هم نشنیده باشیم. یکی از این جانوران کشورمان که مدتی است خطر انقراض تهدیدش می نماید و دانشمندان و دلسوزان محیط زیست با چنگ و دندان در حال مراقبت و حفظ آن هستند، فوک کاسپین یا همان فوک خزری است.

این حیوان بانمک که شاید عکس یا فیلمی از آن دیده باشید، گونه ای از فوک هاست که فقط در دریای خزر زندگی می نماید. در سال 2008 برآورد جمعیتی فوک ها نشان داد در قرن اخیر تعدادشان از یک میلیون و 200 هزار به 100 هزار رسیده و طبق آخرین آمار در 2017 معین شد فقط 70 هزار فوک خزری به جای مانده است.

از آن جا که این فصل، دوران رونق دریای خزر است تصمیم گرفتیم تا به بهانه شناخت این حیوان زیبا، با مرکز حفاظت فوک خزری که به طور تخصصی از این گونه جانوری محافظت می نماید هم آشنا شویم. در این پفراینده صحبت های ما با دکتر امیر شیرازی مدیر این مرکز درباره فوک خزری، عملکرد مرکز و راه های یاری به محیط زیست را بخوانید.

بیوگرافی تنها پستاندار دریای خزر!

تنها پستاندار دریای خزر فوک خزری یا فوک کاسپین است. در جهان بیش از 30 گونه فوک وجود دارد که این گونه خزری جزو کوچک ترین آن هاست. طول بدن فوک کاسپین حداکثر به 1.5 متر می رسد و وزنش حدود 85 کیلوگرم است.

غذای این حیوان بیشتر ماهی های کیلکا، سوف، گاوماهیان و سخت پوستان است. فوک کاسپین با خوردن ماهی هایی که ضعیف ترند و آسان تر به دام می افتند، ماهی های بیمار را از دریا حذف می نماید، در نتیجه یاری می نماید ماهی ها و سخت پوستانِ سالم تر زادولد نمایند و نسل های بعدی شان قوی تر شوند.

با انقراض فوک خزری به تدریج این گونه ها هم از بین خواهند رفت که مسائلش گریبانگیر مردم و به ویژه ماهی گیران خواهد شد. فوک های خزری با شُش نفس می کشند و می توانند حدود 20 دقیقه نفس شان را زیر آب نگه دارند.

مانند همه پستانداران به بچه هایشان شیر می دهند، رنگ توله هایشان تا یک ماهگی سفید است و سپس به قهوه ای یا خاکستری تغییر می نماید. مو های فوک ها سالانه می ریزد و زمانی که رنگش کرم می شود معلوم می شود موی کهنه است و به زودی ریزش می نماید و موی نو به رنگ خاکستری می روید.

طول عمر فوک های خزری حدود 35 سال است و معمولا در پی غذا به بخش های میانی و جنوبی دریای خزر (آب های ایران، ترکمنستان و آذربایجان) مهاجرت می نمایند. هر فوک خزری بالغ ماده از 5 تا 20 سالگی، سالی یک بار و هر نوبت یک توله به جهان می آورد. حدود ماه بهمن فوک های بالغ به سواحل شمالی خزر (روسیه و قزاقستان) سفر می نمایند تا ماده های باردار توله هایشان را روی سطوح یخ زده آب به جهان بیاورند.

چون رنگ شان سفید است روی سطح یخ و برف مخفی می شوند و از گزند شکارچیان در امان می مانند. مادر تا حدود یک ماهگی به آن ها شیر پرچرب می دهد تا رشد نوزاد ها سریع تر شود و بعد از دو سه ماه آمادگی شنا و شکار داشته باشند.

قرارگرفتن نام فوک خزری در لیست قرمز از سال 2008

دکتر امیر شیرازی، دام پزشک 40 ساله ای است که حدود 10 سال از عمرش را صرف حفاظت از فوک کاسپین نموده است. او که در ایران تحصیل نموده و دوره تکمیلی آشنایی با پستانداران دریایی را در مرکزی تخصصی در هلند گذرانده، از آغاز کارش می گوید: ما با یک مجموعه بیمارستان سگ دریایی در هلند که رئیس آن خانم لنی هارت برای همایشی به ایران آمده بود، آشنا شدیم. این آشنایی باعث شد که من و مرحوم دکتر محمدمصطفی شاهی فردوس با فوک خزری بیشتر آشنا شویم و اصول حفاظت از این گونه را یاد بگیریم. در سال 2000 تلفات سنگین (حدود 10 هزار) فوک خزری در سواحل پنج کشور حاشیه دریای خزر مشاهده شد. علت آن بیماری ویروسی بود که از سگ سانان و سایر پستانداران دریایی به فوک ها منتقل شده بود. این اتفاق باعث شد که فوک های کاسپین بیشتر در مرکز توجه قرار بگیرند.

تحقیقات گسترده ای از سوی دانشمندان کشور های مختلف مانند روسیه، کشور های اروپایی و حتی ژاپن انجام و نیرو هایی به منطقه فرستاده شد. درنهایت در سال 2008 به علت آنالیز ها و تخمین ها، نام فوک خزری با کاهش 95 درصدی جمعیت وارد لیست قرمز و این جانور در خطر انقراض معرفی گردید.

از آن موقع فعالیت های حفاظتی شکل جدی تری گرفت. در سال 2010 ما (همراه با مرحوم شاهی فردوس) مرکز حفاظت فوک خزری را در استان گلستان و محلی که مشاهدات از حضور فوک بیشتر بود، یعنی در جزیره آشوراده تاسیس کردیم.

در ادامه دکتر شیرازی فعالیت های این مرکز را چنین شرح می دهد: از ابتدا سرمایه ای نداشتیم و یاری های دولتی هم وجود نداشت. اصلا قرار نبود از دولت یاری بگیریم تا بتوانیم مستقل بمانیم و اگر اقداماتی از نهاد های دولتی دیدیم بتوانیم با استقلال از آن ها انتقاد کنیم، پیگیر باشیم و دست و بال مان بسته نباشد. فعالیت های مرکز به چند دسته تقسیم می شود؛ کار مستقیم مانند امداد و نجات، درمان و تیمار فوک های آسیب دیده تا زمان رهاسازی و فعالیت دیگر بحث آموزش مردمی و سازمان هاست. از ماهی گیران گرفته تا خانواده آن ها به ویژه بچه ها که نسل بعدی هستند که جذب فعالیت در دریا می شوند. فعالیت بعدی هم پژوهش و تحقیقات است که باعث می شود بدانیم به چه سمتی باید برویم.

عروسک کوشا، نماد مجذوب کننده فوک خزری

عامل آشنایی ما با فوک خزری، عروسک های کوچکی بود که در فضای مجازی دیده و خریده بودیم. بعد ها متوجه شدیم این عروسک ها به نام کوشا از محصولات مرکز حفاظت از فوک خزری است.

دکتر شیرازی در این باره بیشتر شرح می دهد: بیشتر ماهی گیران از لحاظ مالی قوی نیستند. اگر ما از آن ها می خواستیم که اگر فوکی در تورتان افتاد نجاتش بدهید و نگهش دارید تا گروه امداد ما برسد، باید آن عزیزان زحمت می کشیدند و زمان می گذاشتند تا نجاتش بدهند. برای همین باید درک متقابلی از شرایط زندگی شان داشته باشیم. برترین کار این بود که برایشان ایجاد عایدی کنیم تا این دوستان متوجه بشوند با حفظ این گونه نه تنها جمعیت ماهی ها کم نمی شود که حتی می تواند عایدیزا هم باشد. ما پروژه های مختلفی داشتیم مثل بافت قالیچه با تصویر فوک در منطقه ها ترکمن نشین، فراوری ساک های پارچه ای با تصویر فوک و المان های سنتی مربوط به آن منطقه برای جایگزینی کیسه های پلاستیک و بعلاوه ساخت عروسک های کوشا.

طراحی این عروسک ها به وسیله هنرمندان داوطلب انجام شد. پروژه در استان مازندران در سال 96 آغاز شد که اکنون چند نفر به عنوان مشاغل خانگی در حال فراوری آن ها هستند و عایدیزایی دارند. 80 درصد سود حاصل از این فروش به خانم هایی برمی شود که فراوری می نمایند و بقیه هم به مرکز می رسد تا بخشی از هزینه ها را تامین کند. برای خرید این عروسک ها می توان به صفحه اینستاگرام مرکز مراجعه کرد.

مسائل مالی، سد راه حمایت از فوک خزری

رئیس مرکز حفاظت از فوک خزری از مسائل مالی پیش رویش چنین می گوید: ساخت عروسک ها و محصولات دیگر برای قطع وابستگی ما راه افتاد تا از بازارچه ها و غرفه های محلی استفاده کنیم که خب هنوز به این مرحله نرسیده ایم. چون نیرو ها داوطلب هستند، هزینه ای ندارند، ولی برای تیمار فوک ها و خرید دارو مدتی از دوستان یاری می گرفتیم. زمانی هم فروش عروسک ها بهتر بود و از آن طریق هم کسب عایدی می کردیم.

یاری های بین المللی هم به علت مسائل نقل و انتقال ارز امکان پذیر نیست. از فروش محصولات فرهنگی مثل کتاب و سی دی و... هم گاهی عایدیی حاصل می شود. متاسفانه با این تورم هم سرمایه گذار برای فراوری نداریم و هم مردم استقبال کمتری دارند. از سازمان های دولتی انتظار یاری مالی نداریم، ولی پیشنهاد می دهیم که اگر همایشی دارید از این هدایای ما خریداری کنید.

برخی سازمان ها هم می گویند ما می خواهیم درباره فوک خزری در همایش صحبت کنیم و شما به ما هدیه بدهید! پیشنهاد هایی هم از سازمان هایی داشته ایم که می خواستند یاری نمایند، ولی این کارشان پوششی بود برای آسیب هایی که به طبیعت می زدند. برای همین دست مان بسته است و باید با حداقل ها پیش برویم.

عوامل تهدید نماینده فوک خزری

دکتر شیرازی عوامل موثر در انقراض فوک کاسپین را چنین بیان می نماید: مهم ترین این عوامل آلاینده هایی است که داخل دریای خزر حل شده و سال ها پایدار می مانند که هم محیط زیست و هم موجودات زیست بوم را نابود می نمایند. این آلاینده ها ناشی از صنایعی مانند پالایش نفت، سموم کشاورزی، پساب کارخانجات و فاضلاب شهری هستند که به صورت مستقیم یا با آب رودخانه وارد دریا می شوند.

عامل بعدی شکار است که به ویژه در شمال خزر به صورت قانونی و غیرقانونی به طمع تجارت پوست، به ویژه نوزادان فوک ها انجام می شود. عامل دیگر تغییرات اقلیمی است. فوک کاسپین باید در زمستان به منطقه های برود که سطح آب یخ می زند تا بتواند زادولد کند، ولی با گرم شدن هوا، یخ ها هم از بین می فرایند و محیط مناسب فراوری مثل این موجودات نابود می شود.

از طرف دیگر گرمایش زمین باعث می شود ویروس هایی که در منطقه ها سردسیر مانده بودند، با گرم شدن هوا دوباره شیوع پیدا نمایند و باعث بیماری و تلفات شوند. یکی دیگر از عوامل تهدیدنماینده فوک خزری تخریب زیستگاه هاست. قلمروی فوک ها به دو قسمت آبی و خشکی تقسیم می شود. فوک ها گاهی برای استراحت، آفتاب گرفتن و فراوری مثل باید به خشکی بیایند که متاسفانه هم محیط های آبی و هم خشکی به علت فعالیت های انسانی تخریب شده اند.

هم اکنون چند نقطه امن کوچک مانند شبه جزیره میانکاله و بوجاق در استان گیلان برای فوک ها به جای مانده است. در فصل پاییز و موسم مهاجرت آن ها، ماهی گیری بی رویه باعث می شود فوک ها که موجوداتی خجالتی و ترسو هستند، از انسان فاصله بگیرند و قلمروی ساحلی نداشته باشند. در دریا هم به علت تردد و سروصدای کشتی ها و قایق ها و آلودگی ها، قلمروی دریایی فوک ها تخریب شده است.

عامل دیگر که علت اصلی تلفات است تور های ماهی گیری است که فوک ها در آن ها گیر می نمایند. وقتی برای نجات تقلا می نمایند، بیشتر گیر می افتند و در زیر آب بر اثر کمبود اکسیژن خفه می شوند. آشنا نبودن و نامطلعی مردم عامل دیگر است. مطلع سازی و اطلاع رسانی مردم بسیار مهم است تا زیست بوم دریاچه خزر و محیط اطراف و موجوداتش را نجات دهد. اگر مردم مطلع شوند، هم از دیگران و هم از مسئولان خواهند خواست که برای نجات محیط زیست کوشش نمایند و همه در کنار هم مسئول باشند.

حفاظت از طبیعت، حفاظت از بشر

دکتر شیرازی اهمیت توجه به محیط زیست را نه فقط برای فوک ها و سایر حیوانات که برای انسان ها هم لازم می داند و می گوید: چهره زیبای فوک خزری می تواند برای مردم مجذوب کننده باشد و برای تبلیغات صنایع استفاده شود.

در این شرایط مالی از مردم انتظار زیادی نداریم. مهم ترین یاری مردم و رسانه ها می تواند اطلاع رسانی باشد. بزرگ ترین مشکل ما اندازه کم مطلعی است. هرچه این موجود بیشتر به مردم شناسانده شود، مردم مطلع تر می شوند و آسیب ها و عوامل تهدیدنماینده اش را می شناسند.

انداختن زباله، رهاکردن فاضلاب به رودخانه ها و دریاها، برهم زدن آسایش سواحل و ... روی شرایط زیستی این گونه تاثیرگذار است. این مسئله ملی نه تنها بر فوک کاسپین که روی طبیعت و محیط زیست مان هم تاثیرگذار است. فضای مجازی و گوشی هایی که در دست مردم است هم ابزار اطلاع رسانی هستند تا بتوانیم طبیعتی پایدار و زیبا را در اطراف خود داشته باشیم. هرچه زمان می گذرد مردم بیشتر غرق زندگی و از این مسائل دور می شوند.

در حالی که در جهانی امروز دغدغه اصلی حفاظت از محیط زیست و این ودیعه های الهی است. همان طور که در سازمان ملل هم اعلام شد زمان زیادی برایمان نمانده و اگر تا 20- 30 سال دیگر جلوی فرایند تخریب محیط زیست را نگیریم، دیگر راه برگشتی برای بشر نخواهد بود. حفاظت از طبیعت، حفاظت از نوع بشر و انسان هاست. وقتی تعادل و نظم آن را به هم می ریزیم، خشم طبیعت آن بی نظمی را اصلاح می نماید؛ بنابراین توجه به طبیعت، توجه به نوع بشر است.